Eerste zondag van de veertigdagentijd // Genesis 2: 7-9, 3: 1-9 & Matteüs 4: 1-11
I
Gemeente van Christus,
Vanochtend staan er twee verhalen centraal. Het verhaal van Adam en Eva in het paradijs en het verhaal van Jezus in de wildernis. Een groter contrast tussen twee plekken is moeilijk voor te stellen. De overvloed van de tuin versus de leegte van de woestijn. En toch lezen we deze twee verhalen niet voor niets samen. Op beide plekken treed de tegenstander van God ten tonele – in Genesis de slang en bij Matteüs de duivel (wat je ook kunt vertalen met kwaadspreker). Als personificatie van het kwaad probeert deze, beide keren, de mens ertoe aan te zetten om ontrouw te worden aan God. In het eerste geval met succes in het tweede geval niet. Maar wat vertellen deze verhalen ons vandaag de dag? Wat laten Adam, Eva en Jezus ons zien aan het begin van deze veertigdagentijd?
II
‘Toen maakte God de mens. Hij vormde hem uit stof, uit aarde, en blies hem levensadem in de neus. Zo werd de mens een levend wezen’. In de tekst uit Genesis lezen we hoe de schepping van de mensheid (zoals de schepping van alle dingen) tot stand komt in de gave van de Geest (of zoals hier wordt gezegd: levensadem). In en door die Geest is ons leven verbondenmet het leven van onze Schepper en met allen die net als ons die levensadem ademen. Ons leven is niet van ons alleen, maar is verweven met alles wat leeft. Als we iets gaan begrijpen van dit geschenk van relatie en gemeenschap, die tot de kern behoort van ons menszijn, dan beginnen we misschien ook beter te begrijpen wat de keuze of de fout van Adam en Eva precies betekent. Dan gaat het niet om geschiedenis, maar om openbaring. Dan is het niet een verhaal over het falen van onze voorouders om te gehoorzamen, maar het menselijke verhaal waarin wij allemaal steeds weer deze relatie, ja de kern van ons menszijn, ontkennen. Dan is het niet alleen ontrouw aan God, maar ten diepste ook aan onszelf en onze naaste.
Want als we eerlijk zijn kennen we denk ik allemaal wel iets van die twijfel, angst en onzekerheid van Eva en Adam. De onzekerheid of we niet tekort komen, de angst voor afhankelijkheid of de twijfel aan God. En dus kiezen we (bewust of onbewust) liever voor onafhankelijkheid. We willen zelf de touwtjes in handen houden; proberen ons geluk veilig stellen; meester zijn van ons eigen leven; ja, boven alles onszelf te zijn en onszelf te ontplooien. Maar met als gevaar dat de ander naar de achtergrond verdwijnt, of dat nu God is, onze medemens of de aarde. Niet in staat of niet bereid om de Geest van God te vertrouwen, die in ons midden leeft, verliezen we de verbinding. Maar onafhankelijk van God, van elkaar en van de aarde, blijkt dat we zo helemaal niet kunnen leven. De overvloed van de tuin heeft plaatsgemaakt voor de leegte van de woestijn.
III
Maar dan lezen we in onze tweede tekst van vandaag: ‘Daarna werd Jezus door de Geest meegevoerd naar de woestijn om door de duivel op de proef gesteld te worden’. Jezus treed onze woestijn binnen. En net als Adam en Eva ontmoet hij daar verleiding. De verleiding zit hem niet in de dingen die de duivel hem aanbiedt. Die zijn in zichzelf niet perse verkeerd. Het waren zelfs stuk voor stuk dingen die hij verdiende of die hem beloofd waren. Maar is dat niet vaak zo met verleidingen? Vaak gaat het om dingen die tot op zekere hoogte oké of goed zijn, anders zouden ze ons niet kunnen verleiden. De verleiding zit hier dus niet in de dingen zelf, maar in de redenen en het besluit om die dingen toe te eigenen. Daarmee is Jezus’ verleiding niet anders dan onze verleiding. Het is de verleiding om afhankelijkheid en vertrouwen te ontkennen. Om dat te pakken waarvan we denken dat we er recht op hebben of dat God aan ons zou moeten geven. Het is de twijfel of de Ene, die ons de levensadem in blies, ons wel echt zal geven wat we nodig hebben om te leven.
Het gaat dus niet om de dingen die de duivel aanbiedt en het is ook geen test of Jezus wonderen kan doen of een test of hij wel vertrouwt op zijn eigen kracht. Nee, het gaat om de vraag of hij trouw blijft aan de Vader; of hij zijn eigen weg of de weg van zijn Vader kiest. En dat is nu juist niet de weg van zelfbevestiging of van uitingen van macht en autoriteit. Maar dat is de weg van nederigheid, dienstbaarheid en lijden. Maar juist daarin ligt dan grootsheid, daar wordt het leven gevonden. De verleiding voor Jezus is om zichzelf te leiden, in plaats van zich te laten leiden door de Geest. En dat is ook onze verleiding.
Dan zou je bij deze verhalen misschien nog het beeld kunnen krijgen dat het één grote test van God is, om te kijken of we nog wel trouw zijn aan hem of om absolute gehoorzaamheid en eer af te dwingen. Maar daar gaat het niet zozeer om, het gaat om veel meer dan dat. We worden als mens uitgenodigd om te vertrouwen dat bij God leven te vinden is en om te ontdekken dat we in afhankelijkheid en in gemeenschap met God en elkaar juist het leven in al haar volheid ontdekken. Ook wanneer ons korte termijn denken of onze menselijke neigingen ons iets anders lijken te vertellen. Jezus’ verleiding in de wildernis stelt ook aan ons de vraag welke stem we geloven. De stem van de Geest die in ons woont en in deze wereld beweegt of de stem van die kwaadspreker die ons raakt in onze angst, onze twijfel of onzekerheid.
IV
Niet voor niets komt de duivel bij Jezus op zijn zwakste punt, na veertig dagen in de woestijn. En zo weet die kwaadsprekende stem ons ook vaak te vinden in onze zwakke momenten en in onze zorgen of angsten die ons zicht vertroebelen. De dingen die de duivel Jezus hier aanbiedt illustreren dat. Zoals we al zagen zit de verleiding niet perse in de dingen zelf, maar meer in wat ze ons stellen te bieden en in onze eigen beweegredenen om ze aan te grijpen.
Als eerst dat aanbod van brood op het moment dat Jezus grote honger had. Dat brood spreekt tot ons verlangen naar zekerheid en dat we krijgen waar we recht op hebben. Het raakt ons in onze onzekerheid en onze angst dat we tekort komen of meer nodig hebben. In zichzelf weer niet direct verkeerde verlangens of een vreemde angst, maar hoe stuurt het ons handelen? Proberen we koste wat het kost die zekerheid te creëren? Ook als dat ons verwijdert van God of anderen of zelfs ten koste gaat van onze naaste of deze aarde? Of durven we ruimte te houden voor iets van onzekerheid en afhankelijkheid? Een ruimte die ons opent naar elkaar.
Dan volgt er die uitdaging van de duivel aan Jezus om naar beneden te springen, met de verzekering dat engelen hem zullen opvangen. Een verleiding die spreekt tot ons verlangen naar veiligheid. Een veiligheid die we met alle macht voor onszelf proberen te verzekeren. Misschien zelfs met de neiging om God en de Bijbel naar onze hand te zetten. God moet in onze veilige en vaste theologische kaders passen of vooral de open, troostende en bemoedigende God zijn die we nodig hebben. Maar wat nu als de weg achter God aan, soms juist confronterend en uitdagend is of ons oproept tot overgave, dienstbaarheid en geweldloosheid?
En dan tot slot die belofte van al de koninkrijken van de wereld. Het ‘enige’ wat Jezus hoeft te doen is knielen. Het is een belofte die raakt aan ons verlangen om van betekenis te zijn, om gezien te worden of om het te maken in het leven. Maar waar zijn we bereidt voor neer te knielen om dat te bereiken? Hoever willen we gaan?
V
Zekerheid, veiligheid en het maken in het leven: in zichzelf geen verkeerde verlangens. Maar de lezingen van vanochtend stellen ons de vraag hoe we met die verlangens omgaan. Wat mag het kosten, wat moet ervoor wijken? Hoe beïnvloeden deze verlangens ons denken en ons handelen en hoe verhouden we ons daarin tot God en onze naaste? Is het onszelf boven alles? Verkiezen we onafhankelijkheid boven verbondenheid?
Ik noemde het al: verleidingen gaan eigenlijk altijd over semi goede dingen, anders zouden we niet verleid kunnen worden. Maar ze zijn goed tot op zekere hoogte, goed voor sommige of alleen goed voor ons en niet voor anderen. De meeste van onze dagelijkse keuzes zijn vaak niet tussen totaal goed of totaal slecht, maar tussen verschillende tinten goed. Het vraagt dus om onderscheidingsvermogen om niet iets wat gedeeltelijk goed is te zien als absoluut goed of om het kwaad wat zich maskeert als goed te herkennen. Maar dat lukt ons niet wanneer we onszelf of eigen verlangens tot centraal referentiepunt maken. Dat kunnen we alleen levend in relatie en gemeenschap. Want is het niet Gods geest die door ons heen werkt, dan wel een andere Geest.
En natuurlijk, daarmee wil ik niet ontkennen dat een verlies aan zekerheid of een gevoel van verlies aan veiligheid of betekenis, ons maar wat kwetsbaar en onzeker kan laten voelen. Juist dan is de verleiding groot om snelle oplossingen aan te grijpen of om het zelf te willen regelen. Maar daarmee verdwijnen de onderliggende twijfels of angsten vaak niet. We blijven kwetsbaar en zoekend. Tot we durven te vertrouwen op die levensadem van God die in ons blaast en ons durven overgeven aan relatie met alles wat in die levensadem deelt.
VI
Jezus’ voorbeeld moedigt ons vanochtend aan om die weg van overgave, afhankelijkheid en relatie te gaan. Maar hoe doe je dat? Hoe vertrouw je op God? Hoe zoek je de verbinding met anderen? Hoe kunnen we leven in relatie en afhankelijkheid als we onszelf zo lang hebben wijsgemaakt dat we het zelf moeten doen, dat afhankelijkheid kwetsbaar maakt, of dat vrijheid en geluk het hoogste goed zijn? Het is deze veertigdagentijd die ons daarin op weg wil helpen. Als een tijd waarin we oefenen in afhankelijkheid, nederigheid en verbinding. Met Christus wachten we op God en zoeken we elkaar in deze veertigdagentijd.
Dat doen we vastend, in het vertrouwen dat Liefde ons zal geven wat we nodig hebben. Dat doen we gevend en delend, in de erkenning dat we wederzijds afhankelijk en verbonden zijn en wij ook alles hebben ontvangen als gave. En dat doen we biddend, om zo Gods Geest steeds weer de ruimte te geven om in ons te ademen en ons te vernieuwen. Moge we zo vastend, gevend en biddend deze veertigdagentijd ingaan.
Amen.
