door buurtpastor Ruth Pruis van De Fontein in Selwerd
Lieve mensen,
‘Is de Bijbel een boek dat geweld bevordert?’ Dat is een vraag die steeds meer mensen, christenen en niet christenen, bezighoudt. Voor niet-christenen is de vraag meestal ruimer: bevordert religie geweld? Kijk maar naar de terreuraanslagen in naam van de islam… Christenen lijken ook steeds meer in hun maag te zitten met de ‘moeilijke teksten’ uit de Bijbel.
Eén van die moeilijkste teksten is het bevel tot uitroeiing van de Kanaänieten in Deuteronomium. We kunnen er niet omheen dat dit inderdaad een ‘strenge’ tekst is. Er staan prachtige dingen in over Gods liefde, maar ik heb vooral medelijden met de volken die uitgemoord moeten worden en snap niet hoe het kan dat God zo’n opdracht geeft. Wil God de dood van onschuldige mensen, inclusief kinderen? Hoe moeten we dit zien, lezen?
Een pittig thema, dat van vandaag! Als je gelooft dat de Bijbel Gods Woord is, geïnspireerd door de Heilige Geest, kun je dit soort teksten echter niet zomaar wegschuiven; de Bijbel is geen menukaart waaruit we vrij kunnen kiezen wat ons bevalt en wat niet. We moeten de kritische worsteling met hen aan durven gaan.
Wanneer we dat doen – de tekst niet negeren, maar hem bestuderen – doen we dat bij voorkeur vanuit een historisch-kritisch perspectief. Dit gebeurt door de tekst te plaatsen in het kader van zijn tijd.
In de cultuur van het Oude Nabije Oosten nam geweld een veel grotere plaats in dan in onze cultuur. Voorbeelden daarvan vinden we in het Oude Testament. De farao van Egypte laat Israël dwangarbeid verrichten en past geboortebeperking toe door middel van moord op pasgeboren jongetjes. Na de inname van Jeruzalem straft Nebukadnezar zijn afvallige vazal Zedekia, de koning van Juda, door zijn beide zonen voor zijn ogen te laten afslachten. Daarna maakt hij Zedekia blind, zodat dat beeld hem altijd bij zal blijven. Vele andere gedeelten maken duidelijk hoe ontstellend wreed het er in oorlogen vaak aan toeging, ook jegens vrouwen en kinderen.
Geweld had in die historisch-culturele context een heel andere plaats dan in de onze. Wij leven in een samenleving van relatieve vrede en veiligheid, die bovendien een grote gevoeligheid heeft voor geweld. Het Oude Testament is in een andere cultuur ontstaan. De oorlogsopdracht in Deuteronomium hoort bij een tijd waarin er regelmatig en op wrede wijze oorlog gevoerd werd. Het afslachten van volken was geen bijzonderheid. Van bloederige oorlogen keek in die tijd niemand op; het hoorde erbij. Regels over oorlogsvoering waren er niet. Behalve in Israël!
In Deuteronomium 20 staat een uitgebreide oorlogswet. Iedereen die een reden heeft om niet te vechten, is vrijgesteld van de oorlog. Israël moet niet vertrouwen op soldaten, maar op God zelf. Als er een stad wordt aangevallen, moet Israël eerst proberen een vredesregeling te treffen. Dat soort dingen, regels… laten zien dat oorlog niet normaal is.
Die zeven volken zijn dan ook een uitzondering, daar moet Israël hard oorlog voeren. Het zijn namelijk geen onschuldige burgers die door wrede strijders worden uitgemoord. In Deuteronomium 12 wordt duidelijk wat hun ware aard is:
Wees niet nieuwsgierig naar hun goden. (…) De Heer, uw God, verbiedt u dat. Want zij hebben voor hun goden alles gedaan wat de Heer verafschuwt; ze hebben zelfs hun zonen en dochters als offer voor hen verbrand.
Ze offerden hun eigen kinderen. Op andere plekken in de Bijbel leren we nog meer over hen: seks met dieren is voor hen normaal en van wat rechtvaardig is, trekken ze zich niets aan. De bewoners van Kanaän zijn geen lieve volken! God heeft hen lang hun gang laten gaan. In de tijd van Abraham heeft God het al over hun misdaden, maar pas in de tijd van Jozua, kondigt God al aan in Genesis 15, ‘hebben de Amorieten zo veel misdaden bedreven dat de maat vol is’. De bewoners van Kanaän zijn niet zielig: ze worden gestraft voor hun verschrikkelijke gedrag.
Dit illustreert hoe belangrijk het is om de context waarin het geschreven is mee te nemen in hoe je een tekst leest, hoe je een tekst interpreteert. Daarom ontwikkelt iedere op teksten gebaseerde religie ook zijn eigen interpretatietradities! MAAR, ondanks alle kanttekeningen die we bij specifieke teksten kunnen maken, moeten we onszelf er steeds van bewust blijven dat dergelijke teksten wel degelijk het potentieel hebben om een spiraal van geweld op gang te brengen. Verschillende Bijbelteksten waarin een vorm van geweld voorkomt, hebben in de loop van de eeuwen aanleiding gegeven tot nog veel grotere vormen van geweld. Geweld dat in naam van God gerechtvaardigd werd door te verwijzen naar de Bijbel.
Hierover gaat het lied waar wij net naar luisterden: ‘With God on our side’ (1963), van de toen 21-jarige Bob Dylan. Hij wandelt in dit lied met de luisteraar door de geschiedenis van de meest gewelddadige conflicten. Daarbij is het opvallend dat hij begint met de eigen geschiedenis: de strijd tegen de indianen in de VS. Steeds weer is het hetzelfde liedje: oorlog vindt zijn rechtvaardiging in een diepe overtuiging van een bovenhistorisch gelijk. De hemel zegent elk wapen, als het moet: ‘And you never ask questions, when God’s on your side’.
Het lied blijft helaas actueel. Poetin citeerde de Bijbel in een vol voetbalstadion…
Er is geen grotere deugd dan je leven te geven voor je vrienden
Johannes 15
En patriarch Kirill, leider van de Russisch-orthodoxe kerk sloeg meerdere keren anti-Oekraïense taal uit. Hij verdedigt de oorlog in Oekraïne, en zorgt voor steun onder de Russische bevolking door in preken de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne te rechtvaardigen. In wiens naam spreken zij hier? God? Staat Hij hier aan hun zijde? Echt???
Dat jij alleen maar gelijk hebt en de ander alleen maar ongelijk, is een vorm van versimpeling waar oorlog om vraagt. Vrede kan dan echter niet bestaan. Niemand kan God uitsluitend aan zijn kant claimen. Wie dat doet ontneemt aan God zijn heiligheid, zijn soevereiniteit, sterker nog, die miskent Gods overstijgende goddelijkheid, door hem in het gevecht tussen mensen te trekken.
Zowel in het Oude als in het Nieuwe Testament stuit je op geweld. In het Nieuwe Testament is het niet minder erg dan in het Oude. Toch is er verschil. De reden daarvan is niet dat God een ander iemand geworden zou zijn. De reden is dat Jezus Christus gekomen is… met de komst van Jezus Christus breekt een nieuwe fase in Gods heilshandelen aan. Sinds Pinksteren gaat Gods heil uit naar alle volken. Zijn oordeel treft niet langer één specifiek volk. Bovendien wordt het oordeel van God nu nadrukkelijker in Gods hand gelegd en grotendeels uitgesteld tot het laatste oordeel:
Vergeld geen kwaad met kwaad, maar probeer voor alle mensen het goede te doen. Stel, voor zover het in uw macht ligt, alles in het werk om met alle mensen in vrede te leven. Neem geen wraak, geliefde broeders en zusters, maar laat God uw wreker zijn, want er staat geschreven dat de Heer zegt: ‘Het is aan Mij om wraak te nemen, Ik zal vergelden’.
Romeinen 12: 17-19
‘Mij komt de wrake toe’… Ook dit klinkt hard én niet echt liefdevol, maar het lijkt mij in deze wel een wijs uitgangspunt. Met Bob Dylan ben ik namelijk boos. In ‘With God on our side’ zingt hij: ‘Jullie denken dat in jullie oorlogen God met jullie is, maar dat dacht Hitler ook… Weet je aan wiens kant God staat? Aan de kant van wie vrede brengen’.
In reactie hierop zou je natuurlijk kunnen verwijzen naar Romeinen 13: 1-5, om te stellen dat ik het totale plaatje niet zie of goed weergeef. Hierin staat inderdaad dat alle gezag van God komt; gebruik van geweld is aan de overheid voorbehouden en christenen moeten de overheid gehoorzamen.
Dit zit mij echter niet lekker. En ook dit oordeel is natuurlijk niet aan mij… maar niet iedereen, niet alle leiders en/of overheden lijken deze verantwoordelijkheid te kunnen dragen… Als gezagsstructuren niet functioneren zoals God dat wil, moet dat in mijn ogen gezegd worden. Onrecht moet benoemd worden. Agressie veroordeeld. En dat gebeurt gelukkig ook, ook in de Bijbel. Zie bijvoorbeeld hoe de profeet Nathan, vorst David, toch dé koning bij uitstek, de mantel uitveegt. Deze David, door God verkoren, mag het huis Gods niet bouwen, omdat hij een ‘man des bloeds’ was.
En natuurlijk is het moeilijk om in conflicten goed en kwaad helder van elkaar te scheiden… je zou bijvoorbeeld maar dagelijks te maken hebben met extreem geweld. Dan worden je vijanden heel concreet. Probeer de Bijbel dan nog maar es enkel in zijn historische context te lezen. Bijbellezen is dan ook altijd contextueel; je eigen context en achtergrond spelen erin door. Dat mogen we niet vergeten!
Moeilijke teksten zijn én blijven een uitdaging; voor de religieuze verbeeldingskracht en voor ons vermogen om vanuit het verbond te luisteren naar Gods woord. Dat dergelijke teksten het potentieel hebben om een spiraal van geweld op gang te brengen kunnen én mogen we niet ontkennen. Dit maakt religie echter nog niet inherent gewelddadig. Het woord, dat in liefde geschonken is, nodigt ons dan ook uit tot een liefdevolle interpretatie. Eén die zich, net als God, op vrede richt.
God is geen wrede God die ‘graag’ volkeren uitmoordt. Zijn relatie met Zijn volk is gebouwd op liefde en Zijn ideaal voor de wereld is vrede, voor alle volken. Wij moeten alles doen wat in ons vermogen ligt om de vrede te bewaren. Daartoe zijn wij gemaakt, daartoe vormen wij met elkaar de gemeente van Christus. Laat ons meewerken aan die toekomst, laat ons opgaan naar de berg. Waar God de vrede leert.
Moge het zo zijn
